Kamu Hizmet Araçları Nedir? Statü Oyuncağı mı, Halkın Emeğiyle Dönen Bir Makine mi?
Şunu en baştan söyleyeyim: kamu hizmet araçları dediğimiz şeyler çoğu yerde artık hizmetten çok “gösteri”ye dönmüş durumda. Vergi veren yurttaş sabah metrobüste ayakta giderken, makam koridorlarında parıldayan SUV’lar dolaşıyorsa, orada tanım değil, niyet tartışılır. Bu yazı, “Kamu hizmet araçları nedir?” sorusunu sorup geçmeyecek; o araçların neden var olduğunu, nerede raydan çıktığını ve nasıl yeniden halkın yararına çekilebileceğini masaya yatıracak.
Kamu Hizmet Araçları Nedir?
Kamu hizmet araçları, kamu kurumlarının görevlerini yerine getirmek için satın aldığı ya da kiraladığı tüm taşıtları kapsar: ambulans, itfaiye, polis aracı, zabıta ve belediye hizmet kamyonlarından; saha denetim araçlarına, teknik ekiplerin kullandığı minibüs ve binek araçlara kadar. Teoride amaç basit: hizmeti daha hızlı, güvenli ve etkili sunmak.
Teori Güzel, Peki Pratik?
Pratikte tablo her kurumda aynı değil. Bir yanda gerçek bir “kamu faydası makinesi” gibi çalışan filolar; diğer yanda ise işlevden çok prestije oynayan, gereğinden fazla, gereğinden güçlü ve gereğinden pahalı araçlar. Kamu hizmet araçları nedir? sorusunun yanıtı, uygulamada çoğu zaman “kimin için ve ne kadar” sorularına takılıyor.
Zayıf Yönler ve Tartışmalı Noktalar
1) Şeffaflık Açığı
Kaç araç var? Kaçı gerçek hizmette, kaçı idari/temsili kullanımda? Günlük kilometre, yakıt, bakım, sigorta, kaza ve atıl kapasite verileri düzenli paylaşılmıyorsa, bilin bakalım ne oluyor: israf görünmez oluyor. O görünmezlik de israfı besliyor.
2) Standart Eksikliği
Hangi görev için hangi segment uygundur? Ambulansın standardı nettir; peki bir şube müdürlüğü için dev motorlu SUV neden “olmazsa olmaz” sayılıyor? Görev tanımı ile araç segmenti eşleşmezse, hizmet aracı bir anda makam aracına dönüşür.
3) Kiralama Kıskacı ve Toplam Maliyet
Kiralama pratik olabilir ama toplam sahip olma maliyeti (TCO) şeffaf değilse, kısa vadede “pratik”, uzun vadede halkın cebine “pahalı” olabilir. Bakım, lastik, sigorta, değer kaybı ve yakıt kalemleri birlikte görülmeden karar veriliyorsa, aslında karar verilmiyordur; akışa bırakılmıştır.
4) Marka/Model Prestiji
“Güvenlik” ve “dayanıklılık” argümanları sıkça öne sürülür; haklı olduğu yerler var. Ama güvenlik, lüks paketli, gösterişli modellerle özdeşleşmek zorunda değil. Görev tanımını aşan her tercih, kamu kaynaklarını şişirir ve toplumsal adalet duygusunu örseler.
5) Karbon Ayak İzi ve Şehir Hakkı
Verdiğimiz vergilerin egzozdan karbon olarak çıkması tuhaf değil mi? Elektrikli/hibrit dönüşümü, filo optimizasyonu ve paylaşım modelleri erteleniyorsa, sadece bütçeyi değil gezegenin bütçesini de tüketiyoruz.
Provokatif Sorular (Tartışmayı Başlat)
- Gerçekten her makamın ayrı araca ihtiyacı var mı, yoksa paylaşımlı havuz modeli daha adil ve verimli mi?
- “Güvenlik” gerekçesi, neden daima “pahalı ve büyük” ile eşitleniyor?
- Bir kurumun araç filosu ve aylık yakıt/bakım verileri halka gerçek zamanlı açık olmak zorunda değil mi?
- Elektrikli dönüşümde “pilot” projeler ile zamana oynamak, aslında değişimi geciktirmek değil mi?
Nasıl Olmalı? Net İlkeler ve Kontrol Listesi
Görev Bazlı Standart
Kamu hizmet araçları segmenti, görev tanımı ile eşleşmeli: sağlık ve güvenlikte performans–güvenlik önceliği; idari işlerde ekonomi ve paylaşım. “En uygun araç, işi en iyi ve en ucuz yapandır.” Nokta.
Şeffaflık ve Açık Veri
Filo sayısı, yaş, kilometre, günlük kullanım, yakıt, bakım, sigorta, kiralama bedeli, boşta kalma oranı… Hepsi aylık olarak açık veri şemasında yayınlanmalı. Yurttaş görebilmeli, gazeteci sorabilmeli, STK’lar izleyebilmeli.
TCO Odaklı Satın Alma/Kiralama
Satın alma mı kiralama mı? Cevap, tek kalemde değil, 5 yıllık toplam maliyet tablosunda aranmalı. Yakıt ve bakım kalemlerini görmeden imza atmak, karanlıkta çek koçanına güvenmektir.
Paylaşımlı Havuz ve Rezervasyon
Her birime araç tahsis etmek yerine, dijital rezervasyonla çalışan kurumsal araç havuzları. Akşamları ve hafta sonları kullanım sınırı; özel işler için kamu aracı yok. Kural basit: kamu, kamu içindir.
Telemetri ve Performans Ölçümü
GPS/telemetri ile rota optimizasyonu, rölanti sürelerinin takibi, güvenli sürüş eğitimi. “Ölçmediğini yönetemezsin.” Ölçülmeyen her dakika, yakıta ve zamana dönüşen kayıp demektir.
Yeşil Dönüşüm: Elektrik, Hibrit, Bisiklet
Şehir içi kısa mesafede elektrikli binekler, belediye içi kurye işleri için kargo bisikletleri, atölye/saha için hibrit hafif ticari. İhale şartnamelerine emisyon sınırları ve enerji verimliliği kriterleri eklenmeli.
Hızlı Kontrol Listesi
- 📌 Görev–araç eşleşmesi tanımlı mı?
- 📌 5 yıllık TCO hesaplandı mı?
- 📌 Açık veriyle aylık raporlama var mı?
- 📌 Paylaşımlı havuz sistemi çalışıyor mu?
- 📌 Telemetri ve sürüş güvenliği eğitimi zorunlu mu?
- 📌 Emisyon/enerji kriterleri ihalede şart mı?
Belediyeler ve Merkezi İdare İçin Yol Haritası
1) Envanteri Çıkar – Kamuya Aç
Tüm araçları, maliyetlerini ve kullanım verilerini tek tabloda topla; açık veri olarak paylaş.
2) Fazlayı Azalt – Eksik Olanı Düzelt
Atıl kapasiteyi kes, görev–segment uyumsuzluklarını düzelt. Makam odaklı değil, hizmet odaklı kal.
3) İhaleyi Yeniden Tasarla
TCO ve emisyon kriterlerini şartnameye yaz; performans bazlı sözleşmelere geç.
4) Paylaşımlı ve Elektrikli Geçiş
Rezervasyonlu havuz modelini kur; kısa menzilde elektrikliye öncelik ver; şarj altyapısını planla.
5) Sürekli Denetim ve Geri Bildirim
Bağımsız denetim, sivil izleme ve periyodik kamuoyu bilgilendirmesi olmadan hiçbir politika kalıcı olmaz.
Son Söz: Arabanın Direksiyonunda Kim Var?
Kamu hizmet araçları nedir? diye sorup duruyoruz; asıl soru şu: Direksiyonda kim var? Eğer direksiyonu ihtiyaç, şeffaflık ve adalet tutuyorsa, araç hizmet eder. Direksiyona statü, alışkanlık ve keyfi tercihler geçtiğinde, araç halka değil, koltuğa çalışır. O koltuğu kim doldurursa doldursun, yakıtı hepimiz ödüyoruz.
Şimdi Ne Yapacağız?
Kendi belediyene, kendi kurumuna sorular sor: Filoda kaç araç var? Aylık yakıt ne kadar? Kaçı paylaşımda? Kaçı elektrikli? Veriler açık mı? Sorular çoğaldıkça, gösteriler azalır; hizmet artar. Çünkü kamu aracı dediğin, hepimizin alın teriyle yürür.