Hırsız Malik Olabilir mi? Mülkiyetin Kültürel Kodlarını Antropolojik Bir Bakışla Çözümlemek
Bir antropolog olarak farklı kültürlerin dünyasına adım attığınızda, “mülkiyet” kavramının sanıldığından çok daha esnek ve çok katmanlı olduğunu görürsünüz. Kim, neye sahip olabilir? Sahip olmak sadece yasal bir hak mıdır, yoksa toplumsal bir tanınma biçimi midir? Bu sorular bizi şu ilginç tartışmaya götürür: Hırsız malik olabilir mi? Yani bir şeyi çalan kişi, o şeyin “sahibi” haline gelebilir mi? Bu soru sadece hukukun değil, kültürün, ahlakın ve kimliğin de merkezindedir.
Mülkiyetin Antropolojik Kökeni: “Benim” Dediğimiz Şeyin Hikâyesi
Antropolojik açıdan mülkiyet, yalnızca ekonomik bir kavram değil, sosyal ilişkilerin bir ifadesidir. Avcı-toplayıcı toplumlarda mülkiyet neredeyse hiç bireysel değildir. Eşyalar, topraklar ve hatta başarılar topluluğun ortak malıdır. Dolayısıyla birinin “çalması” mümkün değildir; çünkü kimse hiçbir şeye tek başına sahip değildir.
Ancak yerleşik hayata geçişle birlikte mülkiyet fikri değişir. Tarım devrimiyle birlikte toprak “benim” demeye başlanır. Bu dönüşüm, sadece üretim biçimini değil, ahlak düzenini de şekillendirir. Artık bir şey çalmak, topluluğa değil bireye yöneltilmiş bir saldırıdır. Böylece “hırsızlık” yalnızca eylem değil, kimliksel bir damgaya dönüşür.
Hırsızın Statüsü: Dışlanmış ama Merak Uyandıran Figür
Birçok kültürde hırsız, toplumun sınırlarında yaşayan, yasayı ihlal eden ama bir yandan da sistemin çelişkilerini görünür kılan kişidir. Afrika’daki Yoruba halkında “ogun” ritüellerinde hırsız, tanrılarla insanlar arasında aracılık eden bir figür olarak görülür. Çünkü o, yasayı ihlal ederek sınırların anlamını gösterir.
Benzer biçimde Orta Asya göçebe kültürlerinde, bir atı çalmak bazen bir cesaret göstergesi olarak değerlendirilmiştir. At, yaşamın simgesidir; onu çalmak, güç ve beceriyle ilişkilendirilir. Elbette bu davranışın topluluk içinde meşru bir biçimi vardır — genellikle genç erkeklerin geçiş ritüellerinde görülür. Burada “çalmak” bir suç değil, bir yetişkinliğe geçiş sembolüdür.
Bu örnekler, hırsızın toplumdan tamamen dışlanmadığını, aksine belirli dönemlerde sembolik roller üstlenebildiğini gösterir.
Malikiyetin Kültürel Yorumu: Sahip Olmak mı, Tanınmak mı?
Modern hukukta “malik”, bir mülkün yasal sahibidir. Ancak antropolojik açıdan malikiyet, toplumun o kişiyi sahip olarak tanımasıyla mümkündür. Bir şey çalındığında, hırsız onu fiilen elinde bulundurabilir; fakat topluluk onu meşru bir sahip olarak tanımaz. Yani “hırsız malik olamaz” kuralı yalnızca hukukî değil, toplumsal bir ilkedir.
Fakat bu ilkenin istisnaları vardır. Bazı yerli topluluklarda “yeniden sahiplenme” ritüelleri, mülkün anlamını dönüştürür. Örneğin, Polinezya adalarında birinin eşyasını çalan kişi, eğer o nesneye yeni bir anlam katarsa, zamanla o nesnenin meşru sahibi haline gelebilir. Bu durumda malikiyet, “elde etme biçimiyle” değil, “topluluğun rızasıyla” belirlenir.
Bu antropolojik gözlem bize şunu söyler: Sahip olmak, yalnızca elinde tutmak değil, kabul görmektir.
Ritüeller ve Semboller: Hırsızın Yeniden Doğuşu
Bazı kültürlerde hırsız, ritüel aracılığıyla yeniden topluma kazandırılır. Örneğin Güneydoğu Asya’nın kimi bölgelerinde, çaldığı malı iade eden kişi için özel arınma törenleri yapılır. Bu ritüellerin amacı cezalandırmak değil, bireyin sosyal bağlarını onarmaktır.
Japon kültüründe ise “onur” kavramı mülkiyetten önce gelir. Bir şeyi çalmak, sadece yasayı değil, kişisel itibarı zedeler. Ancak samimi bir özür ve telafi eylemiyle kişi yeniden toplumun bir parçası olabilir. Burada da malikiyet, maddi değil, ahlaki bir kimlik meselesidir.
Sonuç: Hırsız Malik Olabilir mi?
Antropolojik açıdan yanıt basit ama çok katmanlıdır: Hırsız malik olamaz, çünkü sahiplik sadece mülkiyet değil, meşruiyettir. Ancak kültürler bize gösterir ki, bu meşruiyet bazen hukuktan değil, sembolden, ritüelden ve toplumsal uzlaşıdan doğar.
Bir toplum, hırsızı dışlayarak değil, anlamlandırarak var olur. Çünkü her hırsızlık eylemi, bir şey çalmaktan çok, o toplumun değerlerini yeniden tartışmaya açar.
Sonuçta, “hırsız malik olabilir mi?” sorusu, insanın en eski ikilemlerinden birine dokunur: Sahip olmak mı önemlidir, yoksa tanınmak mı? Okuyucular, sizce bir şeyi çalmak, onu gerçekten “sahiplenmek” midir — yoksa sadece insanın aidiyet arayışının bir yansıması mı?